Met maagdelijke blik

De reliekenschat van de cisterciënzerinnenabdij van Herkenrode wordt sinds jaar en dag gelinkt aan de devotie van de Heilige Ursula en de 11.000 maagden. Abt Willem Van Rijckel, handelaar in relieken, bezorgde deze devotionele objecten aan Elisabeth van Spalbeek en de cisterciënzerinnen in de tweede helft van de 13de eeuw. Na opheffing van de abdij door de Franse overheid, eind 18de eeuw, werden de relieken overgebracht naar de kerk van de Heilige Maagd Maria van Kermt. Sinds 1992 is de collectie eigendom van de Sint-Quintinuskathedraal van Hasselt.

Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) voerde, met de financiële steun van de Vlaamse Overheid, in 2007-2008 een kunsthistorisch onderzoek uit naar de herkomst van deze schat. Gelijkaardige collecties in binnen- en buitenland werden door kunsthistorica Frieda Sorber bestudeerd. Dit project werd bovendien gekoppeld aan wetenschappelijke onderzoeken, zoals onder andere radiokoolstofdateringen en analyses van organische en anorganische elementen. Zowel de weefsels als de decoratieve elementen, waaronder metalen kloskant en beschreven perkament, werden onderworpen aan verschillende studies. In 2009-2010 zorgde het restauratieatelier textiel van het KIK voor een afsluitende conservatiecampagne van alle 114 reliekhouders.

De resultaten van dit historisch onderzoek en bijhorende wetenschappelijke analyses worden in deze publicatie uitvoerig toegelicht. Dit boek wordt aangevuld met een online inventaris.

Inhoudstafel

Eerbetoon aan Daniël De Jonghe

Voorwoord
Christina Ceulemans en Hilde De Clercq

Ten geleide

Inleiding
Fanny Van Cleven, Jeroen Reyniers en Anton Ervynck
Vergelijkende studie van de aanwezige materialen
Wetenschappelijke studie
Conservatiebehandeling van de relieken

Een abdij en haar relieken: de historische context
Philippe George, Jeroen Reyniers, Frieda Sorber, m.m.v. Anton Ervynck
Inleiding
Relieken
De abdij van Herkenrode
De relieken van Herkenrode
Ursula en de Elfduizend Maagden
Het Thebaans legioen

De samenstelling van de reliekenschat
Fanny Van Cleven, Shirin Van Eenhooge en Frieda Sorber
Onderzoeksmethode
Opbouw van de schedelrelieken
‘Echte’ schedelrelieken
Tonvormige schedelrelieken
Latere toevoegingen
Overige reliekhouders
Beenrelieken
Miniatuurantependia
Medaillons
Miniatuurschedels en –bustes
Andere reliekhouders

3 De schedulae: etiketten met een verhaal
Philippe George

Schedulae: tekst en uitleg bij de relieken
De heiligen uit de reliekenschat
Besluit

4 De menselijke resten en hun datering
Marit Vandenbruaene, Mark Van Strydonck, Mathieu Boudin en Anton Ervynck
Fysisch-antropologisch onderzoek
Onderzoeksmethode
Inventaris
Tafonomie
Radiokoolstofdatering
Vergelijkende dateringsstudie van schedelrelieken
Methodologie
Resultaten
Onderzoek van stabiele isotopen
Besluit

5 De weefsels
Frieda Sorber
Zijden weefsels
Tafweefsels
Samiet
Drap d’areste
Lampas
Damast
Fluweel
Gestreepte zijden weefsels
Zijden weefsels uit de 18de eeuw
Linnen weefsels
Eenvoudige linnen weefsels
Gefigureerde linnen weefsels
Wollen weefsel
Besluit

6 De decoratieve elementen
Frieda Sorber
Borduurwerk
Borduurwerk met membraangouddraad
Applicatieborduurwerk in de vorm van een gezicht
Borduurwerk met zijde, rivierparels en metalen kralen
Decoraties op de fluwelen wikkels
Kinband in blauwe wol met borduurwerk in zijde
Kinbanden in fluweel met ranken in gouddraad
Geappliqueerde letters uit de 17de eeuw
Goudborduurwerk uit de 17de-18de eeuw
Borduurwerk in gekleurde wol en zijde uit de 18de eeuw
Bedrukt textiel en beschilderde beenderen
Linnen mutsen
Mutsen met goud- en zilverblad
Bedrukte fluwelen kinbanden
Beschilderde botfragmenten
Kloskant
Kloskant in linnen
Kloskant in metaaldraad
Linten
Galons in metaaldraad
Linten in linnen
Linten in zijde
Linten in gefigureerde zijde met franjes
Linten met knoopstructuren
Knoopstructuren
Randafwerkingen
Kronen en bloemen
Parels en kralen
Rivierparels
Kralen
Metalen versieringen

7 Perkament en papier
Geert Wisse en Patricia Stirnemann
Manuscripten
Sierpapier
Sits- of katoenpapier
Marmering
Stijfselverfpapier
Bronsvernispapier

8 Dateringsonderzoek van de weefsels
Mark Van Strydonck en Mathieu Boudin
Individuele dateringen
Wit linnen
Roze zijde
Samiet en gefigureerd linnen
Lampas
Naaidraden
Stratigrafisch onderzoek
Discussie

9 Materiaaltechnisch onderzoek van de weefsels en de decoratieve elementen
Ina Vanden Berghe en Marina Van Bos
Methodologie
Stalen
Analyseresultaten
Zwarte weefsels
Rode weefsels
Samietweefsel
‘Cypriotische gouddraad’
Drap d’areste-weefsel
Bedrukte textielfragmenten
Metalen decoratieve elementen in 3D

10 De relieken van Herkenrode: een mentaliteitsgeschiedenis
Philippe George, Anton Ervynck, Jeroen Reyniers en Fanny Van Cleven
Stukken van mensen, iconen van een diep geloof, kunst of folklore?
Echt of vals?
Pracht en praal
Herkenrode, un trésor de reliques au féminin
Wereldlijke betekenis
Besluit

11 Conservatie behandeling van de reliekenschat
Fanny Van Cleven en Shirin Van Eenhooge
Eerste campagne van inventarisatie en conservatie
Ethiek
Conservatiebehandeling
Reiniging
Vlakleggen
Consolidatie van weefsels
Fixeren van losliggende elementen
Presentatie van de relieken

12 Online inventaris
Fanny Van Cleven en Shirin Van Eenhooge
Beknopte inventaris

Verklarende woordenlijst textieltermen

Over de auteurs

Bibliografie

Fotocredits