De zintuiglijke beleving van de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen, ca. 1450-1566

Een verblufte Albrecht Dürer bezong in 1521 de wonderlijke akoestiek van de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk (kathedraal sinds 1559) en noteerde in zijn reisdagboek dat de moederkerk zo ontzettend groot is “dat er veel missen tegelijk kunnen gezongen worden, zonder dat de een de ander hindert”. Maar enkele decennia later jeremieerde vermoedelijk Roger de Tassis, de tiende deken van de Antwerpse kerk, in een klachtenbrief over het onaangename klanklandschap ten gevolge van het “rondwandelen in de kerk, tijdens de preek en de goddelijke diensten, hetgeen hier zo erg is dat sommige vreemdelingen die het zien, er om wenen” (1548/9). Papebrochius noteerde dan weer in zijn omvangrijke geschiedschrijving dat “door de gewoonte om dagelijks de graven te openen om er lijken in te leggen, het [in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal] bijna altijd gevaarlijk was voor hen die zich zwaar of niet goed voelen; zozeer zelfs dat vele minder sterke lieden een afkeer hadden om naar de parochiekerken te gaan, vooral zwangere vrouwen” (zeventiende eeuw).

Deze en vele andere terloopse opmerkingen van iedereen die de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk binnenliep, worden voor het voetlicht gebracht. De verloren gegane pre-Tridentijnse aankleding van het interieur vormt het dynamische decor voor de zintuiglijke waarnemingen van de clerus en de stedelingen. Door de waarnemingen te relateren aan de breed verspreide kennis over het sensorium, wordt de gepercipieerde impact van de ervaringen in een groter, begrijpelijk geheel gebracht. Dit onderzoek beoogt geen exhaustieve en objectieve inventaris van de sociale interacties en de rituele handelingen in de laatmiddeleeuwse parochiekerk. Wel worden deze quasi anekdotische gegevens en subjectieve getuigenissen gebruikt om meer te achterhalen over de fysieke en spirituele beleving van de zogenaamde kerkelijke middengroepen tijdens de eeuw voor de Beeldenstorm. Dit paradigma wordt vervolgens gedissecteerd met het oog op de vertalingen naar de gebruikerscontext, de typologie en de iconografie van de liturgische objecten die in het gebouw circuleerden. Onderbelicht gebleven ornamenta sacra fungeren zo als onontgonnen spoor naar de documentaire waarde van het laatmiddeleeuwse beeld en het complex van religieuze overtuigingen onder de kerkgangers.

Het proefschrift, dat de basis vormde voor deze publicatie, ontving de Prijs Vlaanderen voor Geschiedkundige Wetenschappen 2023, de Mgr. Charles De Clercq-prijs 2022 en de Olbrechts Prijs 2021.

Verantwoording

De mazen van het net
Het decor van een dynamische geloofsbeleving
De beroering van de kerkgangers
Auditieve topografie
Functies van geluid, beschouwd vanuit de altaarbel
Intermezzo
De tactiele ruimte
De olfactorische ruimte
De visuele ruimte
Geleefd geloof in de O.L.V.-kerk: een zintuiglijk Gesamtwerk

Appendix A: Kaart met plaatsaanduidingen en bisdommen in de Nederlanden (voor 1559)
Appendix B: Oudste grondplannen van de O.L.V.-kerk met de stichters en hun altaren
Appendix C: Paul Grebner, Carmen elegiacum de laude celeberrimae urbis Antverpiae (1562)

Bibliografie

Over de auteurs van de reeks Geleefd geloof: een musicologisch en kunsthistorisch onderzoek